[ Pobierz całość w formacie PDF ]
przejęły je z drugiej czy trzeciej ręki i nie zdają sobie sprawy z ich
pochodzenia. Historyczny fakt postępującego rozrostu monopoli w ciągu ostatnich
pięćdziesięciu lat i wzrostu ograniczenia pola działania konkurencji jest
oczywiście bezdyskusyjny, chocia rozmiary tego zjawiska są często znacznie
wyolbrzymiane.
Lionela Robbinsa The Inevitability of Monopoly, w: The Economic Basis of Class
Conflict, 1939, ss. 45-80.> Istotnym problemem jest to, czy proces ten jest
nieuchronną konsekwencją postępu technicznego, czy te jest to po prostu rezultat
Strona 18
Hayek Droga do Zniewolenia.txt
polityki, jaką w ró nych dziedzinach prowadzi się w większości krajów. Zobaczymy
teraz, e rzeczywista historia tego procesu dość wyraznie wskazuje na działanie
tego ostatniego czynnika. Najpierw jednak musimy rozwa yć, jak dalece
współczesne procesy zmian technologicznych mogą same powodować na du ą skalę
nieuchronność rozrostu monopoli. Tkwiącą rzekomo w technologii przyczyną
rozrostu monopoli jest przewaga jaką mają wielkie firmy nad małymi, spowodowana
większą efektywnością współczesnych metod produkcji masowej. Twierdzi się, e
nowoczesne metody stworzyły takie warunki w większości dziedzin przemysłu, w
których produkcję wielkiej firmy mo na powiększać obni ając koszty wytwarzania
na jednostkę produktu. Dzięki temu wielkie firmy oferują wszędzie towar po ni
szej cenie i wypierają małe firmy. Proces ten musi się toczyć dopóki w ka dej
gałęzi przemysłu nie pozostanie jedna lub co najwy ej kilka wielkich firm. Ten
sposób rozumowania wyró nia jeden skutek, który czasami towarzyszy rozwojowi
technologii, bagatelizuje zaś inne, mające przeciwstawne działanie. Niewielkie
te znajduje on oparcie w rzetelnej analizie faktów. Nie mo emy jednak rozwa ać
tu tej kwestii szczegółowo i musimy poprzestać na najlepszych dostępnych
świadectwach. Najobszerniejszym z podjętych w ostatnich czasach studium
faktograficznym z tej dziedziny jest Concentration of Economic Power wydane
przez Tymczasowy Narodowy Komitet Ekonomiczny. W kocowym raporcie tego komitetu
(którego z pewnością nie mo na posądzić o zbyt liberalne nastawienie) dochodzi
się do stwierdzenia, i pogląd jakoby większa wydajność produkcji na wielką skalę
była przyczyną zaniku konkurencji znajduje nikłe oparcie w jakichkolwiek
danych dostępnych obecnie.
National Economic Committee, 77. Kongres, 1. sesja, "Senate Document" Nr 35,
1941, s. 89.> W szczegółowej zaś monografii tego problemu, jaka została
przygotowana dla Komitetu, podsumowuje się odpowiedz na podstawowe pytanie
następującym stwierdzeniem: Nie zdołano wykazać wy szej wydajności
większych przedsiębiorstw, a korzyści, co do których przypuszcza się, e wpływają
niszcząco na konkurencję w wielu dziedzinach nie ujawniły się. Równie gospodarki
du ych rozmiarów, tam gdzie występują, nie przekształcają się niezmiennie i w
sposób nieuchronny w monopole [...]. Poziom czy ró ne poziomy optymalnej
wydajności mogą być osiągnięte na długo przedtem, zanim większa część poda y
poddana zostanie takiej kontroli. Nie mo na zaakceptować poglądu, e korzyści
wynikające z produkcji na wielką skalę muszą stopniowo doprowadzić do likwidacji
konkurencji. Nale y ponadto zaznaczyć, e monopolizacja jest często rezultatem
innych czynników ni ni sze koszty produkcji na większą skalę. Dochodzi do niej
mianowicie w drodze tajnych porozumie, wspieranych przez politykę społeczną. Gdy
porozumienia te zostaną uniewa nione, a wspomniana polityka ulegnie zmianie,
wówczas warunki konkurencji mogą być przywrócone.
and Monopoly in American Industry, "Temporary National Economic Committee
Monograph", Nr 21, 1940, s. 314.> Badając warunki występujące w Anglii
uzyskalibyśmy bardzo podobne rezultaty. Kto zaobserwował, jak ambitni
monopoliści ustawicznie poszukiwali pomocy ze strony władzy pastwowej dla
uzyskania skutecznej kontroli i jak często ją otrzymywali, nie mo e mieć
zbytnich wątpliwości, e w takim procesie nie ma nic nieuchronnego. Wniosek ten
silnie potwierdza historyczną kolejność w jakiej upadek konkurencji i rozwój
monopoli ujawniły się w ró nych krajach. Gdyby procesy te były rezultatem
przemian technologicznych czy te koniecznym efektem procesu ewolucji
kapitalizmu, nale ałoby się spodziewać, e pojawią się najpierw w
krajach o najbardziej rozwiniętym systemie gospodarczym. W rzeczywistości
wystąpiły one po raz pierwszy w ostatnich trzydziestu latach XIX w. w podówczas
stosunkowo jeszcze młodych pastwach: Stanach Zjednoczonych i Niemczech.
Zwłaszcza w Niemczech, które uwa a się za pastwo modelowe, wykazujące typowe
cechy nieuchronnego rozwoju kapitalizmu, rozwój karteli i syndykatów od 1878
roku był systematycznie wspomagany w ramach celowej polityki. Rządy stosowały
nie tylko protekcjonizm ale i bezpośrednie zachęty, a ostatecznie przymus, aby
wesprzeć tworzenie monopoli w celu regulacji cen i sprzeda y. To tutaj właśnie
pierwszy wielki eksperyment w dziedzinie naukowego planowania i
świadomej organizacji przemysłu doprowadził do utworzenia przy pomocy
pastwa olbrzymich monopoli, które traktowano jako rezultat nieuchronnych
procesów o pięćdziesiąt lat wcześniej, nim zrobiono to w Wielkiej Brytanii.
Nieuchronny charakter przekształcania się systemu konkurencji w kapitalizm
monopolistyczny został szeroko zaakceptowany głównie pod wpływem
niemieckich teoretyków o socjalistycznej orientacji - zwłaszcza Sombarta -
uogólniających doświadczenia swego kraju. Fakt, i w Stanach Zjednoczonych wysoce
[ Pobierz całość w formacie PDF ]